Παιδί και διαζύγιο

Όταν ο κοινός δρόμος του ζευγαριού με το πέρασμα του χρόνου διαφοροποιείται και η σχέση ατονεί ή γίνεται ανταγωνιστική και καταπιεστική, οι παράλληλες πορείες απομακρύνονται η μια από την άλλη, η επικοινωνία κόβεται, εχθρότητα και ψυχρότητα εγκαθίσταται ανάμεσα σε αυτούς που κάποτε ήταν ερωτευμένοι και αγαπιόντουσαν και τότε παραμονεύει το διαζύγιο. Το διαζύγιο ακόμα και το πιο πολιτισμένο και συναινετικό είναι φορέας μεγάλου ψυχικού πόνου. Πόνου για το ζευγάρι που χωρίζει αλλά και για τα παιδιά του. Η οικογενειακή αναστάτωση που προκαλεί ένα διαζύγιο βιώνεται από κάθε παιδί τελείως διαφορετικά και αυτό εξαρτάται από την ηλικία του, την προσωπικότητα του, τη θέση που κατέχει στη σειρά των αδελφών (πρωτότοκος, δευτερότοκος, μοναχοπαίδι) Οι ψυχολογικές αντιδράσεις των παιδιών εξαρτάται από την ηλικία των παιδιών κατά το διαζύγιο. Τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας αρχικά αντιδρούν με δάκρυα και θυμό, με στάδια έντονης σιωπής, σε σημείο αδιαφορίας. Κάποια από τα συνήθη συμπτώματα είναι διαταραχές στον ύπνο, στο φαγητό, επιθετικότητα, παλινδρόμηση σε προηγούμενες συμπεριφορές και αυξημένη προσκόλληση στον ένα γονέα. Τα παιδιά σχολικής ηλικίας παρουσιάζουν θλίψη και έντονο θυμό. Με μεγαλύτερη διάρκεια των συμπτωμάτων στα αγόρια. Αδυναμία συγκέντρωσης και παραμέληση των μαθημάτων τους.

Οι έφηβοι εμφανίζουν σημάδια κατάθλιψης και δίνουν την εντύπωση ότι απομακρύνονται από την οικογενειακή ζωή και καταφεύγουν σε φίλους. Πολλές φορές βέβαια παρουσιάζουν αντικοινωνική συμπεριφορά και άγχος για το μέλλον τους.

Σε αυτή την πορεία του χωρισμού υπάρχουν κάποια στάδια που περνάν οι άνθρωποι που εμπλέκονται:

Πριν από το διαζύγιο

Έντονοι και συνεχείς καυγάδες, φθορά του αμοιβαίου σεβασμού και της εμπιστοσύνης.
Αποτυχημένες προσπάθειες για βελτίωση της σχέσης.
Προσπάθειες να αρνηθούμε την πραγματικότητα και να πείσουμε τον εαυτό μας ότι δεν θα χωρίσουμε
Μόνιμη επικέντρωση στα αρνητικά χαρακτηριστικά.
Αναζήτηση εξω-οικογενειακών στηριγμάτων.
Αυξημένες πιθανότητες για εξωσυζυγική σχέση.
Αποδοχή του χωρισμού.
Η διαδικασία του διαζυγίου

Διαμονή σε χωριστά σπίτια.
Επίσκεψη σε δικηγόρο. Διαμάχες για την επιμέλεια των παιδιών. Ανακοίνωση του διαζυγίου.
Αρνητικές αντιδράσεις των παιδιών και προσπάθειες από μέρους τους να φέρουν σε επαφή τους γονείς.
Ψυχολογική κρίση. Φόβος, θλίψη, άγχος.
Μετά από το διαζύγιο

Ολοκλήρωση των διακανονισμών.
Καλύτερη επικοινωνία με τον πρώην σύζυγο.
Προσαρμογή στα νέα δεδομένα.
Αποκατάσταση της ισορροπίας στις σχέσεις μας με περιβάλλον.
Ελπίδα για μια νέα προοπτική ζωής.
Στόχοι και σχέδια για το μέλλον.
Λίγα χρόνια μετά

Συγχώρηση. Σεβασμός του άλλου, νέοι κοινωνικοί ρόλοι.
Ωρίμανση.
Δυνατότητα για νέα σχέση απαλλαγμένη από τα έντονα αρνητικά φορτία της προηγούμενης.

Οι αντιδράσεις των παιδιών εξαρτώνται κυρίως από την:

Συγκρότηση και την ψυχοσυναισθηματική ωριμότητα του παιδιού.
Ποιότητα της σχέσης που είχε το παιδί με τους γονείς του πριν το διαζύγιο.
Ποιότητα των σχέσεων του παιδιού με παππούδες, φίλους, δάσκαλους και άλλα σημαντικά πρόσωπα με τα οποία έρχεται σε επαφή.
Δυνατότητα ή όχι ψυχολογικής στήριξης του παιδιού από κάποιον ειδικό ιδιαίτερα στην εφηβική ηλικία.
Ένταση και τη διάρκεια των γονικών συγκρούσεων.
Ικανότητα των γονιών να ανταποκριθούν στις ανάγκες του παιδιού στη φάση του διαζυγίου.
Μερικές τέτοιες τυπικές αντιδράσεις των παιδιών στη φάση του διαζυγίου

-Άρνηση
Δεν θα χωρίσουν. Απλά ο μπαμπάς θα μένει στο διπλανό σπίτι. Σε λίγο θα είμαστε πάλι μαζί.

-Φόβος Εγκατάλειψης
Τα παιδιά αισθάνονται ότι όταν οι γονείς τους χωρίσουν δεν θα υπάρχει κανείς να τα φροντίζει και να τα νοιάζεται.

-Θυμός και επιθετικότητα
Τα παιδιά μπορεί να εκφράσουν επιθετικότητα και θυμό απέναντι στα αδέλφια, τους συνομήλικους, τους συγγενείς ή τους γονείς (ιδιαίτερα ενάντια στο γονιό στον οποίο το παιδί καταλογίζει το φταίξιμο. Ακόμη μπορεί να παρουσιάσουν πτώση στις σχολικές επιδόσεις ή να προσπαθήσουν να εκμεταλλευτούν το διαζύγιο για να ασκήσουν εξουσία και να διεκδικήσουν δικαιώματα.

- Ενοχή
Συχνά αισθάνονται ότι φταίνε αυτά για τις συγκρούσεις των γονιών τους. Μπορεί να πιστεύουν ότι στη ρίζα των γονικών συγκρούσεων βρίσκονται κάποια δικά τους λάθη. Αυτή η πεποίθηση ενισχύεται ιδιαίτερα όταν οι γονείς συγκρούονται μπροστά στα παιδιά και μάλιστα με αφορμή την αντιμετώπιση των προκλητικών συμπεριφορών των παιδιών.

- Κατάθλιψη
Υπνηλία, διαταραχή του ύπνου ή της διατροφής, τάσεις απομόνωσης.

- Ανωριμότητα
Νυχτερινή ενούρηση, μωρουδίστικος τόνος φωνής) ή υπερωριμότητα (ντάντεμα του αδύνατου γονιού).

- Προσπάθειες συμφιλίωσης
Ακόμη μπορεί να αρνούνται να αλλάξουν σπίτι τις μέρες που ορίζει ο διακανονισμός ή να αρνούνται με κάθε τρόπο να μιλήσουν ή συναντήσουν τον ένα από τους δύο γονείς.
Να συμμαχήσουν με τον "αδύνατο" ή "αδικημένο" γονιό και να εναντιώνονται, να κακολογούν ή να απορρίπτουν τον άλλο.

-Ανάγκη για ενημέρωση
Τα παιδιά ρωτούν συχνά και απαιτούν να μαθαίνουν λεπτομέρειες για το τι συμβαίνει και για τις συνέπειες που θα έχουν επάνω τους οι εξελίξεις. Είναι σημαντικό οι πληροφορίες που παίρνουν από τους δύο γονείς να είναι εναρμονισμένες και όχι αλληλοσυγκρουόμενες.

Υπάρχουν Θετικές επιπτώσεις του διαζυγίου για τα παιδιά;

Κατά κύριο λόγο τα παιδιά απαλλάσσονται από το αρνητικό κλίμα των συνεχών συγκρούσεων μέσα στην οικογένεια.
Οι γονείς συνήθως έχουν πιο ποιοτική και στενή επαφή με τα παιδιά μετά το χωρισμό παρά πριν. Αφιερώνουν περισσότερο χρόνο και είναι πρόθυμοι να ικανοποιήσουν τις επιθυμίες των παιδιών. (δώρα, βόλτες, ταξίδια, τηλέφωνα κλπ)
Ποιες είναι οι επιπτώσεις της προσπάθειας εναντίωσης του παιδιού προς κάποιον γονέα για εκδίκηση;

Πολύ λάθος να χρησιμοποιούμε τα παιδιά για να εκδικηθούμε κάποιον γιατί τα πράγματα μπορεί να ξεφύγουν τελείως από τον έλεγχο μας με άσχημες και απρόβλεπτες συνέπειες. Έτσι μπορεί στην προσπάθεια μας να φέρουμε πίσω τον σύντροφο μας ή να τον τιμωρήσουμε στερώντας του την αγάπη του παιδιού μπορεί να δημιουργήσουμε στο παιδί μας ψυχολογικά προβλήματα και το παιδί τους κινδυνεύει να τραυματιστεί ψυχολογικά αν ο ένας σύζυγος το στρέφει εναντίον του άλλου.

Οδηγίες για τους γονείς που χωρίζουν

Τι να κάνετε:

Μην κρύψετε την αλήθεια από το παιδί. Ανακοινώστε την και οι δύο μαζί
Ενθαρρύνετε τα να εκφράσουν τα συναισθήματά τους
Μην κρύψετε τα δικά σας αισθήματα
Ενημερώστε το σχολείο του
Μην κατηγορείτε τον άλλο γονέα
Μην καταφεύγετε σε υλικά ανταλλάγματα
Απευθυνθείτε στον ειδικό όταν αυτό είναι χρήσιμο για την καλύτερη ένταξη του παιδιού και του εαυτού σας
Θυμηθείτε ότι τα παιδιά χρειάζονται να αγαπάνε και τους δύο γονείς τους
Ενθαρρύνετέ τα παιδιά να ρωτάνε και δώστε τους ξεκάθαρες απαντήσεις
Έχετε υπομονή μαζί τους
Πείτε τους την αλήθεια σχετικά με το διαζύγιο όσο αυτό είναι δυνατόν
Επιτρέψτε τους να εκφράζουν τα αισθήματα τους, όποια και αν είναι αυτά
Δώστε τους παρηγοριά στοργή και υποστήριξη
Διαβεβαιώστε τα παιδιά ότι το διαζύγιο είναι πρόβλημα των μεγάλων και ότι δεν το προκάλεσαν αυτά
Διαβεβαιώστε τα παιδιά ότι θα είστε οι γονείς τους για πάντα
Προσέξτε τον εαυτό σας
Κρατήστε τις καθημερινές ρουτίνες και κάνετε όσο πιο λίγες αλλαγές γίνεται
Προσπαθήστε να διατηρείτε παρόμοιους κανόνες και ρουτίνες και στα δύο νέα σπίτια
Χρησιμοποιείστε την υποστήριξη που μπορεί να πάρετε από φίλους, συγγενείς, άλλους χωρισμένους γονείς
Έχετε κατά νου τις φυσιολογικές αντιδράσεις των παιδιών σε σχέση με το διαζύγιο
Ενημερώστε τους σημαντικούς άλλους (δάσκαλοι, γιατροί, οικιακές βοηθοί, φίλοι, συγγενείς κλπ) για το διαζύγιο. Κάποιες ερωτήσεις τους μπορεί να βάλουν τα παιδιά σας σε πολύ δύσκολη θέση.
Τι να μην κάνετε:

Μην στέλνετε μηνύματα στην/στον πρώην σας διαμέσου των παιδιών
Μη ζητάτε από τα παιδιά να κρατάνε μυστικά από τον/την πρώην σύντροφο / σύζυγο
Μη χρησιμοποιείτε τα παιδιά ως 'μοχλούς' σε 'παιχνίδια δύναμης' με την/τον πρώην
Μην υποτιμάτε τον/την άλλο/η γονέα μπροστά στα παιδιά
Μην λέτε στα παιδιά τι να αισθάνονται ή τι να σκέφτονται
Μη ζητάτε από τα παιδιά να παίρνουνε το μέρος σας (ή αν σας αγαπάνε περισσότερο από τον/την πρώην σας
Μην χρησιμοποιείτε τα παιδιά ως έμπιστους ενήλικες ή ως υποκατάστατα της/του πρώην ή φίλων
Μην συγκρίνετε τα συναισθήματά σας με αυτά των παιδιών σας
Μην μπλοκάρετε την επιθυμία των παιδιών σας να μιλάνε και να ρωτάνε για το διαζύγιο και τις αλλαγές που φέρνει
Μη βάζετε τα παιδιά εν μέσω συγκρούσεων που μπορεί να έχετε με την/τον πρώην σας.
Φυσιολογικές αντιδράσεις παιδιών στο διαζύγιο των γονιών τους

Οι παρακάτω είναι φυσιολογικές αντιδράσεις των παιδιών και εμφανίζονται στην περίοδο του χωρισμού και για περίπου ένα χρόνο κατά την προσαρμογή στο διαζύγιο. Μερικές από αυτές μπορεί να επιμένουν για περισσότερο.

- Θυμός: για τους δύο γονείς, για τον εαυτό τους, τα αδέρφια (μπορεί να είναι κρυμμένος θυμός ή να εκφράζεται με λέξεις ή με τη συμπεριφορά), και συχνές σκηνές αδερφικής αντιζηλίας ή καυγάδες.

- Άρνηση: Κάνουνε σαν να μην υπήρξε το διαζύγιο ή σαν να μην τα έχει επηρεάσει καθόλου ή προσπαθούνε να ενώσουν τους γονείς.

- Φόβος: Στενοχωριούνται για τη δική τους ή την ασφάλεια άλλων, εκφράζουν φόβους για την υγεία τους και για το ποιος θα τα προσέχει / φροντίζει στο μέλλον, είναι πολύ γκρινιάρικα, και αναζητούν συνεχώς προσοχή και διαβεβαίωση ότι όλα είναι εντάξει.

- Ενοχές και αυτοκατηγόριες: Πολλές αναφορές «αν όμως δεν χωρίζατε», ρωτάνε συνεχώς γιατί, ζητάνε διαβεβαίωση και ανακούφιση, κατηγορούν τον εαυτό τους με άμεσους ή καλυμμένους τρόπους, κάνουν σαν να επιζητούν (υποσυνείδητα ) κάποια τιμωρία.

- Αλλαγές ύπνου / υγείας: Μικροπαράπονα σχετικά με την υγεία τους, αλλαγές στην όρεξη, αλλαγές στον ύπνο, άσχημα όνειρα, φόβος να κοιμηθούνε μόνα τους.

- Ανασφάλεια: Κρέμονται συνεχώς από τον/την γονιό, αρνούνται να πάνε στο σχολείο, έχουν αυξημένα κτητικότητα για ανθρώπους, ζώα και αντικείμενα, τραβάνε τα πράγματα στα όριά τους και ελέγχουν τα όρια που θέτουν οι γονείς, ειδικά όταν πάνε από το σπίτι του/της ενός γονιού στο σπίτι του/της άλλης, αναζητούνε υποκατάστατα των γονιών (παππούς, γιαγιά κλπ) για ανακούφιση.

- Προστασία των γονιών: Φέρονται σαν να είναι ενήλικες, κρύβουν τη λύπη τους ώστε να ανακουφίσουν και να παρηγορήσουν τον/την γονιό.

- Παλινδρόμηση: Επιστρέφουν σε προηγούμενο στάδιο λειτουργικότητας: - ζητάνε κάποιο αγαπημένο αντικείμενο για να κοιμηθούν, πχ κουβέρτα, αρκουδάκι, πιπίλα κλπ μετά από κάποιο διάστημα που δεν το χρειαζότανε, 'βρέχονται' την νύχτα κλπ. Αυτά συνήθως υποχωρούν με αρκετή διαβεβαίωση, και χωρίς κατηγορίες και κριτική.

- Λύπη: Μπορεί να φαίνονται λυπημένα συνεχώς ή κατά διαστήματα, να κλαίνε, να είναι κουρασμένα ή υπερκινητικά ή αποσυρμένα.

Ανησυχητικά Σημάδια και Συμπτώματα παιδιών κατά την περίοδο του διαζυγίου

Όταν τα παιδιά εκφράζουν απόγνωση: Ίσως θα έπρεπε απλά να σκοτωθώ, ώστε να μην μαλώνετε εξαιτίας μου
Όταν τα παιδιά γίνονται περισσότερο επιρρεπή σε ατυχήματα από ότι συνήθως. Αν αρχίσουν να μοιράζουν τα πράγματά τους σε άλλους, σαν να πρόκειται να φύγουν
Αν αρχίσουν να αποσύρονται σε σημείο απομόνωσης
Αν εμφανίσουν εκτεταμένες αλλαγές στις συνήθειες του ύπνου (να κοιμούνται υπερβολικά πολύ ή σχεδόν καθόλου) και / ή στην διατροφή τους (να τρώνε υπερβολικά πολύ ή σχεδόν καθόλου)
Σημαντική απώλεια ή αύξηση βάρους σώματος
Συχνοί εφιάλτες
Έντονη ενασχόληση με την πιθανότητα να αρρωστήσουν τα ίδια ή / και κάποιος άλλος. Προβλήματα στο σχολείο (με τους συμμαθητές, τα μαθήματα, τη συμπεριφορά τους επιθετικότητα, απόσυρση κλπ), ενώ πριν τα πηγαίνανε καλά
Να λένε ψέματα ενώ πριν δεν το συνήθιζαν
Να καταστρέφουν πράγματα δικά τους ή άλλων
Σημαντική αλλαγή στον χαρακτήρα τους (πχ ένα πολύ ήσυχο παιδί γίνεται υπερκινητικό ή ένα πρόσχαρο γίνεται αποσυρμένο)
Άρνηση να μείνουν με ενήλικες τους οποίους εμπιστεύονταν και τους άρεσε η συντροφιά τους
Εκρηκτική συμπεριφορά (φωνές, καυγάδες, ασυγκράτητες εκρήξεις θυμού)
Αν αρχίσουν να κάνουν κλοπές
Αν αρχίσουν να φεύγουν από το σπίτι χωρίς την άδεια των γονιών τους
Συχνές ενοχλήσεις σε σχέση με την υγεία τους (πονοκέφαλοι, στομαχόπονοι, διάρροιες, δυσκοιλιότητα κλπ)
Έντονοι και μη βάσιμοι / μη ρεαλιστικοί φόβοι

Πώς αντιλαμβάνεται το διαζύγιο ένα παιδί και ποια πρέπει να είναι η συμπεριφορά των γονέων;

Σίγουρα ένα μικρό παιδί βλέπει τα πράγματα διαφορετικά και έχει άλλες ανάγκες σε σχέση με έναν έφηβο. Ένα παιδί μέχρι 10- 11 χρονών που ξεκινάει η εφηβεία έχει μεγαλύτερη ανάγκη τους γονείς του με τους οποίους αισθάνεται ασφάλεια. Δεν μπορεί να δεχτεί το γεγονός ότι οι γονείς του δεν είναι αγαπημένοι και χωρίζουν.

Είναι ρίσκο να γνωρίζει ότι η μητέρα ή ο πατέρας χωρίζουν για τρίτο πρόσωπο, γιατί μπορεί να πιστέψει ότι φταίει το ίδιο και να αισθάνεται ενοχές. Υπάρχουν πιθανότητες είτε να μισήσει το πρόσωπο που του στερεί τον πατέρα ή την μητέρα είτε να νομίσει ότι επειδή ήταν κακό παιδί φταίει το ίδιο που φεύγει ένας από τους δύο γονείς.

Είναι συνηθισμένο το γεγονός σε περιπτώσεις διαζυγίου να λέει το παιδί στους γονείς ότι δεν θα ξανακάνει αταξίες και θα κάθεται φρόνιμα. Εδώ πρέπει οι γονείς να το πείσουν ότι το αγαπάνε, ότι δεν έχει αλλάξει τίποτα μεταξύ τους και οπωσδήποτε να το απαλλάξουν από ενοχές, γιατί υπάρχει κίνδυνος να το ακολουθούν μέχρι την ενηλικίωση του.

Είναι κάτι που πρέπει να γίνεται συνέχεια και δεν πρέπει οι γονείς να επαναπαύονται ότι το παιδί κατάλαβε, γιατί στην ηλικία αυτή τα παιδιά κλείνουν τα προβλήματα μέσα τους και δεν ανοίγονται εύκολα. Πρέπει να επιδιώκουν συνεχή επικοινωνία.

Πώς αντιλαμβάνεται το διαζύγιο ένας έφηβος και πώς πρέπει να φέρονται οι γονείς;

Ένας έφηβος, σίγουρα έχει άλλες ανάγκες και στην ηλικία αυτή είναι πολύ απορροφημένος με τον εαυτό του, καθώς ψάχνεται να ανακαλύψει τον κόσμο του και τον κόσμο των γύρω του.

Προφανώς, είχε αντιληφθεί ότι κάτι δεν πήγαινε καλά με τους γονείς του και καθώς είναι κατά του συμβιβασμού δεν θεωρεί παράλογο το διαζύγιο. Η εφηβεία είναι περίοδος αντίδρασης στο ψέμα, στην υποκρισία και στο συμβιβασμό. Όχι ότι ο έφηβος δεν πληγώνεται, απλά αντιμετωπίζει την κατάσταση πιο ώριμα.

Φυσικά και πρέπει να φερόμαστε και στον έφηβο με τρυφερότητα και να του τονίζουμε ότι και οι δύο γονείς τον αγαπάνε και αυτό δεν αλλάζει. Χρειάζεται επιπλέον προσοχή, γιατί ο έφηβος είναι αντιδραστικός και είναι επιρρεπής σε περίεργες εμπειρίες και χρήση ουσιών, όπως τα ναρκωτικά.

Υπάρχουν θετικές επιπτώσεις του διαζυγίου για τα παιδιά;

Κατά κύριο λόγο τα παιδιά απαλλάσσονται από το αρνητικό κλίμα των συνεχών συγκρούσεων μέσα στην οικογένεια.
Οι γονείς συνήθως έχουν πιο ποιοτική και στενή επαφή με τα παιδιά μετά το χωρισμό παρά πριν. Αφιερώνουν περισσότερο χρόνο και είναι πρόθυμοι να ικανοποιήσουν τις επιθυμίες των παιδιών. (δώρα, βόλτες, ταξίδια, τηλέφωνα κλπ)
Ποιες είναι οι επιπτώσεις της προσπάθειας εναντίωσης του παιδιού προς κάποιον γονέα για εκδίκηση;

Πολύ λάθος να χρησιμοποιούμε τα παιδιά για να εκδικηθούμε κάποιον γιατί τα πράγματα μπορεί να ξεφύγουν τελείως από τον έλεγχο μας με άσχημες και απρόβλεπτες συνέπειες. Έτσι μπορεί στην προσπάθεια μας να φέρουμε πίσω τον σύντροφο μας ή να τον τιμωρήσουμε στερώντας του την αγάπη του παιδιού μπορεί να δημιουργήσουμε στο παιδί μας ψυχολογικά προβλήματα και το παιδί τους κινδυνεύει να τραυματιστεί ψυχολογικά αν ο ένας σύζυγος το στρέφει εναντίον του άλλου.

Φυσιολογικές αντιδράσεις παιδιών στο διαζύγιο των γονιών τους

Οι παρακάτω είναι φυσιολογικές αντιδράσεις των παιδιών και εμφανίζονται στην περίοδο του χωρισμού και για περίπου ένα χρόνο κατά την προσαρμογή στο διαζύγιο. Μερικές από αυτές μπορεί να επιμένουν για περισσότερο.

- Θυμός: για τους δύο γονείς, για τον εαυτό τους, τα αδέρφια (μπορεί να είναι κρυμμένος θυμός ή να εκφράζεται με λέξεις ή με τη συμπεριφορά), και συχνές σκηνές αδερφικής αντιζηλίας ή καυγάδες.

- Άρνηση: Κάνουνε σαν να μην υπήρξε το διαζύγιο ή σαν να μην τα έχει επηρεάσει καθόλου ή προσπαθούνε να ενώσουν τους γονείς.

- Φόβος: Στενοχωριούνται για τη δική τους ή την ασφάλεια άλλων, εκφράζουν φόβους για την υγεία τους και για το ποιος θα τα προσέχει / φροντίζει στο μέλλον, είναι πολύ γκρινιάρικα, και αναζητούν συνεχώς προσοχή και διαβεβαίωση ότι όλα είναι εντάξει.

- Ενοχές και αυτοκατηγόριες: Πολλές αναφορές «αν όμως δεν χωρίζατε», ρωτάνε συνεχώς γιατί, ζητάνε διαβεβαίωση και ανακούφιση, κατηγορούν τον εαυτό τους με άμεσους ή καλυμμένους τρόπους, κάνουν σαν να επιζητούν (υποσυνείδητα ) κάποια τιμωρία.

- Αλλαγές ύπνου / υγείας: Μικροπαράπονα σχετικά με την υγεία τους, αλλαγές στην όρεξη, αλλαγές στον ύπνο, άσχημα όνειρα, φόβος να κοιμηθούνε μόνα τους.

- Ανασφάλεια: Κρέμονται συνεχώς από τον/την γονιό, αρνούνται να πάνε στο σχολείο, έχουν αυξημένα κτητικότητα για ανθρώπους, ζώα και αντικείμενα, τραβάνε τα πράγματα στα όριά τους και ελέγχουν τα όρια που θέτουν οι γονείς, ειδικά όταν πάνε από το σπίτι του/της ενός γονιού στο σπίτι του/της άλλης, αναζητούνε υποκατάστατα των γονιών (παππούς, γιαγιά κλπ) για ανακούφιση.

- Προστασία των γονιών: Φέρονται σαν να είναι ενήλικες, κρύβουν τη λύπη τους ώστε να ανακουφίσουν και να παρηγορήσουν τον/την γονιό.

- Παλινδρόμηση: Επιστρέφουν σε προηγούμενο στάδιο λειτουργικότητας: - ζητάνε κάποιο αγαπημένο αντικείμενο για να κοιμηθούν, πχ κουβέρτα, αρκουδάκι, πιπίλα κλπ μετά από κάποιο διάστημα που δεν το χρειαζότανε, 'βρέχονται' την νύχτα κλπ. Αυτά συνήθως υποχωρούν με αρκετή διαβεβαίωση, και χωρίς κατηγορίες και κριτική.

- Λύπη: Μπορεί να φαίνονται λυπημένα συνεχώς ή κατά διαστήματα, να κλαίνε, να είναι κουρασμένα ή υπερκινητικά ή αποσυρμένα.

Πηγή: iatronet.gr