Χριστούγεννα-Έθιμα στην Ελλάδα

Στα χωριά της κεντρικής Ελλάδας τα μεσάνυχτα της παραμονής των Χριστουγέννων γίνεται το λεγόμενο "τάϊσμα" της βρύσης. Οι κοπέλες του χωριού τα μεσάνυχτα ή προς τα χαράματα πηγαίνουν στις βρύσες του χωριού και τις αλείφουν με βούτυρο και μέλι, με την ευχή όπως τρέχει το νερό να τρέχει και η προκοπή στο σπίτι τον καινούργιο χρόνο και όπως γλυκό είναι το μέλι, έτσι γλυκιά να σταθεί και η ζωή τους παίρνοντας έτσι το "αμίλητο" νερό.

Για την καλή σοδειά έφερναν στη βρύση βούτυρο, τυρί, ψημένο σιτάρι, κλαδί ελιάς ή όσπρια και φρόντιζαν να πάνε από τις πρώτες, γιατί όπως έλεγαν, όποια θα πήγαινε πρώτη στη βρύση αυτή θα στεκόταν και η πιο τυχερή ολόκληρο το χρόνο.

Οι γυναίκες, επιστρέφοντας στο σπίτι, έφερναν το καινούργιο νερό, αφού είχαν αδειάσει τις βαρέλες από το παλιό.

H διαδικασία της μετάβασης και της επιστροφής στη βρύση, γινόταν σιωπηλά, για αυτό ονομάστηκε αμίλητο νερό. Οι γυναίκες φρόντιζαν να μη μιλήσει η μια στην άλλη, αν και πολλές φορές αυτή η υποχρεωτική βουβαμάρα ήταν αφορμή να μην μπορούν να κρατήσουν τα γέλια τους.

Με το αμίλητο αυτό νερό ραντίζουν τα σπίτια.

Η Βασιλόπιτα

Το κόψιμο της βασιλόπιτας είναι από τα ελάχιστα αρχέγονα έθιμα που επιβιώνουν.

Στην αρχαιότητα υπήρχε το έθιμο του εορταστικού άρτου, τον οποίο σε μεγάλες αγροτικές γιορτές οι αρχαίοι Έλληνες προσέφεραν στους θεούς. Τέτοιες γιορτές ήταν τα Θαλύσια και τα Θεσμοφόρια.

Στα Κρόνια, εορτή του θεού Κ(Χ)ρόνου, που λατρεύονταν στην Ελλάδα και στα Σατουρνάλια (saturnalia) της Ρώμης, έφτιαχναν γλυκά και πίττες, μέσα στα οποία έβαζαν νομίσματα και σε όποιον τύχαινε το κομμάτι, ήταν ο τυχερός της παρέας...

Η ορθόδοξη παράδοση συνέδεσε το έθιμο με τη βασιλόπιτα.

Η ιστορία της βασιλόπιτας
Μια ιστορία που συνέβηκε πριν από εκατοντάδες χρόνια, πριν από 1500 χρόνια περίπου, στην πόλη Καισάρεια της Καππαδοκίας, στη Μικρά Ασία.

Ο Μέγας Βασίλειος ήταν δεσπότης της Καισάρειας και ζούσε αρμονικά με τους συνανθρώπους του, με αγάπη, κατανόηση και αλληλοβοήθεια.

Κάποια μέρα όμως, ένας αχόρταγος στρατηγός - τύραννος της περιοχής, ζήτησε να του δοθούν όλοι οι θησαυροί της πόλης της Καισάρειας, αλλιώς θα πολιορκούσε την πόλη για να την κατακτήσει και να την λεηλατήσει.

Ο Μέγας Βασίλειος ολόκληρη τη νύχτα προσευχόταν να σώσει ο Θεός την πόλη.

Ξημέρωσε η νέα μέρα και ο στρατηγός αποφασισμένος με το στρατό του περικύκλωσε αμέσως την Καισάρεια. Μπήκε με την ακολουθία του και ζήτησε να δει το Δεσπότη, ο οποίος βρισκόταν στο ναό και προσευχόταν. Με θράσος και θυμό ο αδίστακτος στρατηγός απαίτησε το χρυσάφι της πόλης καθώς και ότι άλλο πολύτιμο υπήρχε στην πόλη.

Ο Μέγας Βασίλειος απάντησε ότι οι άνθρωποι της πόλης του δεν είχαν τίποτε άλλο πέρα από πείνα και φτώχια, δεν είχαν να δώσουν τίποτε αξιόλογο στον άρπαγα στρατηγό. Ο στρατηγός με το που άκουσε αυτά τα λόγια θύμωσε ακόμα περισσότερο και άρχισε να απειλεί τον Μέγα Βασίλειο ότι θα τον εξορίσει πολύ μακριά από την πατρίδα του ή κι ακόμη μπορεί να τον σκοτώσει.

Οι χριστιανοί της Καισάρειας αγαπούσαν πολύ το Δεσπότη τους και θέλησαν να τον βοηθήσουν. Μάζεψαν λοιπόν από τα σπίτια τους ότι χρυσαφικά είχαν και του τα προσέφεραν, ώστε δίνοντάς τα στο σκληρό στρατηγό να σωθούν. Στο μεταξύ ο ανυπόμονος στρατηγός κόντευε να σκάσει από το κακό του. Διέταξε αμέσως το στρατό του να επιτεθεί στο φτωχό λαό της πόλης.

Ο Δεσπότης, ο Μέγας Βασίλειος, που ήθελε να προστατέψει την πόλη του προσευχήθηκε και μετά παρουσίασε στο στρατηγό ότι χρυσαφικά είχε μαζέψει μέσα σε ένα σεντούκι. Τη στιγμή όμως που ο στρατηγός πήγε να ανοίξει το σεντούκι και να αρπάξει τους θησαυρούς, με το που ακούμπησε τα χέρια του πάνω στα χρυσαφικά, έγινε το θαύμα! Όλοι οι συγκεντρωμένοι είδαν μια λάμψη και αμέσως μετά έναν λαμπρό καβαλάρη να ορμάει με το στρατό του επάνω στον σκληρό στρατηγό και τους δικούς του. Σε ελάχιστο χρόνο ο κακός στρατηγός και οι δικοί του αφανίστηκαν. Ο λαμπρός καβαλάρης ήταν ο Άγιος Μερκούριος και στρατιώτες του οι άγγελοι. Έτσι σώθηκε η πόλη της Καισάρειας.

Τότε όμως, ο Δεσπότης της, ο Μέγας Βασίλειος, βρέθηκε σε δύσκολη θέση! Θα έπρεπε να μοιράσει τα χρυσαφικά στους κατοίκους της πόλης και η μοιρασιά να είναι δίκαιη, δηλαδή να πάρει ο καθένας ότι ήταν δικό του. Αυτό ήταν πολύ δύσκολο. Προσευχήθηκε λοιπόν ο Μέγας Βασίλειος και ο Θεός τον φώτισε τι να κάνει. Κάλεσε τους διακόνους και τους βοηθούς του και τους είπε να ζυμώσουν ψωμάκια, όπου μέσα στο καθένα ψωμάκι θα έβαζαν και λίγα χρυσαφικά.

Όταν αυτά ετοιμάστηκαν, τα μοίρασε σαν ευλογία στους κατοίκους της πόλης της Καισάρειας. Στην αρχή όλοι παραξενεύτηκαν, μα η έκπληξή τους ήταν ακόμη μεγαλύτερη όταν κάθε οικογένεια έκοβε το ψωμάκι αυτό κι έβρισκε μέσα τα χρυσαφικά της. Ήταν λοιπόν ένα ξεχωριστό ψωμάκι, η βασιλόπιτα. Έφερνε στους ανθρώπους χαρά κι ευλογία μαζί.

Από τότε φτιάχνουμε κι εμείς τη βασιλόπιτα με το φλουρί μέσα, την πρώτη μέρα του χρόνου, τη μέρα του Αγίου Βασιλείου. Η βασιλόπιτα, αγιοβασιλιάτικο έθιμο πολλών αιώνων, μεταφέρεται από γενιά σε γενιά, για να μας θυμίζει την αγάπη και την καλοσύνη αυτού του Αγίου ανθρώπου.

Άγιος Βασίλης

"... Αϊ Βασίλης έρχεται από την Καισαρείαν...".

Πολύ σωστά, τα κάλαντα του λαού μας, προσδιορίζουν τον τόπο καταγωγής του Αγίου Βασίλη που έγινε παγκόσμιο σύμβολο, αγάπης και προσφοράς, και χάρις σε αυτόν οι άνθρωποι όλου του κόσμου έχουν μια ευκαιρία να δείξουν έλεος και φιλανθρωπία και τα παιδιά του κόσμου να "δουν" τις επιθυμίες τους να γίνονται πραγματικότητα. Χάρις στον Άγιο Βασίλη, η ανθρωπότητα για λίγες ημέρες αλλάζει ύφος, γίνεται πιο ανθρώπινη, πιο χαρούμενη, ο Αϊ Βασίλης λοιπόν υπάρχει με την έννοια ότι αν και δεν ζει σωματικά, το πνεύμα του περιτριγυρίζει τις καρδιές μας κάθε Χριστούγεννα και Πρωτοχρονιά.

Ο Μύθος του Αϊ Βασίλη και ο Santa Claus
Παραδόξως στον πλανήτη μας στη διανομή των δώρων στα παιδιά, εμπλέκονται δύο ορθόδοξοι Άγιοι, δύο διαφορετικά πρόσωπα, που και οι δύο ήταν επίσκοποι και έχουν χριστιανική καταγωγή.

Για τις χώρες της δύσης αυτός που φέρνει τα δώρα στους φτωχούς και τα παιδιά είναι ο Άγιος Νικόλαος ή Santa Claus, που εμείς στην Ελλάδα γιορτάζουμε στις 6 Δεκεμβρίου και τον θεωρούμε προστάτη των Ναυτικών.

Στην Ιστορία του Αγίου Νικολάου ως προστάτη των φτωχών και των παιδιών, οι λαοί του βορρά Ολλανδοί, Φιλανδοί κ.λπ. ανάμιξαν και στοιχεία από αρχαιότερους μύθους, όπως τα ξωτικά, το άστρο του βορρά, το έλκηθρο. Έτσι, με τον καιρό έφθασε και στη χώρα μας, ο μύθος του Άγιου Βασίλη, ενός ευτραφούς τύπου με στρογγυλά γυαλιά λευκό γένι, με κόκκινη στολή και μαγικές ικανότητες που κατοικεί στον Βόρειο Πόλο και περιστοιχίζεται από νεράιδες του χιονιού και ξωτικά. Είναι μια πραγματικά γοητευτική ιστορία.

Ο Αϊ Βασίλης με τα δώρα δεν περιορίζεται μόνο μέσα στα στενά όρια της Χριστιανοσύνης, αλλά τα ξεπέρασε και κατέκτησε τις καρδιές όλων των ανθρώπων σε παγκόσμια κλίμακα. Το έθιμο με τα δώρα του Άγιου Βασίλη είναι το πιο αγαπητό από όλα την Πρωτοχρονιά ειδικά για τα παιδιά που ανυπόμονα περιμένουν τα δώρα!

"Χριστόξυλο" και "Πάντρεμα της φωτιάς"

Το "Χριστόξυλο" και το "Πάντρεμα της Φωτιάς" είναι δύο, όχι και τόσο γνωστά, Χριστουγεννιάτικα έθιμα που τα συναντάμε κυρίως στην Μακεδονία.

Το "Χριστόξυλο" είναι το πρώτο κούτσουρο που θα καεί στο τζάκι το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων, αφού το πρωί της ίδιας μέρας καθαριστεί το τζάκι επιμελώς. Σε πολλές περιοχές καθαρίζεται ακόμα και η καμινάδα του τζακιού.

Συνήθως στις περισσότερες περιοχές που συναντάμε το έθιμο, χρησιμοποιούν για "Χριστόξυλο" οποιοδήποτε μεγάλο ξύλο ή κούτσουρο έχουν στην διάθεση τους, σε ορισμένες όμως προτιμούν το ξύλο αυτό να προέρχεται από δέντρο με αγκάθια όπως η άγρια αχλαδιά.

Το βράδυ της παραμονής, αφού έχει συγκεντρωθεί όλη η οικογένεια γύρω από το τζάκι, ανάβεται το "Χριστόξυλο" και έως τα Θεοφάνεια η φωτιά στο τζάκι δεν πρέπει να σβήσει.

Με αυτόν τον τρόπο πιστεύεται ότι μένουν έξω από το σπίτι οι καλικάτζαροι που εκείνες τις μέρες βρίσκονται πάνω στην γη. Για την φωτιά που προσφέρει το "Χριστόξυλο" την παραμονή των Χριστουγέννων η λαϊκή παράδοση λέει ότι ζεσταίνει τον νεογέννητο Χριστό στην Φάτνη. Η στάχτη δε που δημιουργείτε στο τζάκι εκείνες τις ημέρες (από τα Χριστούγεννα έως τα Φώτα) πιστεύεται ότι διώχνει το κακό και για αυτό σκορπίζεται γύρω από το σπίτι, τους στάβλους αλλά και στα χωράφια.

Το "Χριστόξυλο" είναι πιθανό να το συναντήσετε και με το όνομα "Δωδεκαμερίτη" ή "Σκαρκάντζαλο".

Το "Πάντρεμα της φωτιάς" είναι μια παραλλαγή του "Χριστόξυλου". Η διαφορά τους έγκειται στο πλήθος των ξύλων που χρησιμοποιούνται για την φωτιά.

Ενώ στο "Χριστόξυλο" έχουμε ένα μεγάλο κούτσουρο, στο "Πάντρεμα της φωτιάς" έχουμε δύο ή τρία. Το πρώτο συμβολίζει τον νοικοκύρη και είναι από δέντρο που έχει αρσενικό όνομα π.χ. πλάτανος. Το δεύτερο συμβολίζει την νοικοκυρά και είναι από δέντρο που έχει θηλυκό όνομα π.χ. κερασιά. Όπου χρησιμοποιείται και τρίτο ξύλο συμβολίζει τον κουμπάρο και είναι από δέντρο ανεξαρτήτου ονομασίας, διαφορετικού όμως είδους από τα δύο πρώτα. Αφού καθαριστεί το τζάκι επιμελώς το πρωί της παραμονής, το βράδυ τοποθετούνται «σταυρωμένα» τα ξύλα και ανάβει η φωτιά.

Κατά τα λοιπά η διαδικασία είναι ίδια με το "Χριστόξυλο".

Σε κάποια μέρη πάνω στην φωτιά χύνεται κρασί και λάδι ενώ σε κάποια άλλα ρίχνουν φυτά που όταν πάρουν φωτιά κάνουν θόρυβο.

Μπουμπουσιάρια ή Ρουγκατσιάρια

Μπουμπουσιάρια ή ρουγκατσιάρια ονομάζονται στη δυτική Μακεδονία τα καρναβάλια που γίνονται την Πρωτοχρονιά και τα Θεοφάνεια.

Μπουμπουσιάρια τα λένε κυρίως στη Σιάτιστα και τα γύρω χωριά, καθώς και στα Βλαχοχώρια των Γρεβενών. Ρουγκατσιάρια είναι γνωστά σ' ολόκληρο τον υπόλοιπο νομό Κοζάνης, στην Καστοριά κλπ. Στην Καστοριά μάλιστα αποκαλούνται ειδικότερα ρογκουτσάρια και γίνονται στις 7 και 8 του Γενάρη δηλ. τ' Αγιαννιού.

Στη Σιάτιστα τα μπουμπουσιάρια γίνονται την Πρωτοχρονιά και τα Θεοφάνεια -κυρίως τα Θεοφάνεια - ενώ σ' όλα τα άλλα χωριά του Βοϊου μόνο την Πρωτοχρονιά. Εξαίρεση αποτελεί η Εράτυρα όπου εκεί το έθιμο αυτό το συναντούμε την επόμενη της Πρωτοχρονιάς. Στην Κοζάνη, στη Νάουσα κι άλλες πόλεις της δυτικής Μακεδονίας ίσχυαν τα ίδια, αλλά απ' την απελευθέρωση του 1912 και μετά η συνήθεια να γίνονται καρναβάλια την Πρωτοχρονιά και τα Θεοφάνεια ατόνισε σιγά σιγά και επεκράτησε το ευρωπαϊκό έθιμο του αποκριάτικου καρνάβαλου. Το ίδιο συνέβη και στα Γρεβενά, όπου παλιά λεβεντόκορμοι νέοι φορούσαν φουστανέλες και κουδούνια την Πρωτοχρονιά.

Στα Βλαχοχώρια την παραμονή των Θεοφανείων οι διάφορες παρέες των μεταμφιεσμένων νέων αποτελούσαν συγκροτημένες παρέες, σχεδόν στερεότυπες πάντα: η νύφη, ο γιατρός, ο γκέκας, ο αρματωλός και ο σαλός (τρελός), που κατά κανόνα ήταν φορτωμένος με τα κουδούνια. Σε πολλά μέρη τα ρουγκατσιάρια έκαναν επισκέψεις και στα διπλανά χωριά κι όταν συναντιούνταν παρέες δύο χωριών πιάνονταν από τα μπράτσα και πηδώντας ζωηρά, χτυπούσαν τα κουδούνια με δύναμη, προσπαθώντας η κάθε παρέα να αναγκάσει τους αντιπάλους σε υποχώρηση.

Στη Σιάτιστα και αλλού οι μικροί μεταμφιεσμένοι γυρίζουν στα σπίτια ή σταματούν τους μεγάλους στο δρόμο και τραγουδώντας κάνουν έκκληση στα κουβαρντάδικα αισθήματά τους, ως εξής: "Και βάλε το χεράκι σου στην αργυρή σου τσέπη...".

Οι Μωμόγεροι

Οι "μωμόγεροι" είναι ένα ιδιαίτερο έθιμο με αρχαίες ρίζες, περιορίζεται χρονικά στο δωδεκαήμερο από τα Χριστούγεννα ως τα Θεοφάνια και το συναντάμε κυρίως στις περιοχές της Μακεδονίας, της Θράκης και της Θεσσαλίας.

Σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές, οι μωμόγεροι ήταν το αποτέλεσμα των ανάλογων γιορτών, που γίνονταν στα βυζαντινά χρόνια. Η ονομασία τους άλλωστε (μώμος : λοιδορία, κοροϊδία) βεβαιώνει και τη σύνδεσή τους με την αρχαία εποχή και το αντίστοιχο εθιμικό Θέατρο των αρχαίων.

Οι μεταμφιεσμένοι, που λέγονται "μωμόγεροι", φοράνε τομάρια ζώων (λύκων, τράγων κλπ) ή ντύνονται με στολές ανθρώπων οπλισμένων με σπαθιά. Γυρίζουν στο χωριό τους ή στα γειτονικά χωριά, τραγουδούν και μαζεύουν δώρα. Όταν συναντηθούν δυο παρέες κάνουν ψευτοπόλεμο μεταξύ τους, ώσπου η μία ομάδα να νικήσει και η άλλη να δηλώσει υποταγή

"Οι κολόνιες" της Κεφαλονιάς

Στην Κεφαλονιά, καθώς και στα άλλα νησιά των Επτανήσων, την παραμονή της Πρωτοχρονιάς το βράδυ, οι κάτοικοι του νησιού γεμάτοι χαρά για τον ερχομό του νέου χρόνου, κατεβαίνουν στους δρόμους κρατώντας μπουκάλια με κολόνιες και ραίνουν ο ένας τον άλλον τραγουδώντας: "Ήρθαμε με ρόδα και με ανθούς να σας ειπούμε χρόνους πολλούς."

Και η τελευταία ευχή του χρόνου που ανταλλάσσουν είναι: "Καλή Αποκοπή", δηλαδή με το καλό να αποχωριστούμε τον παλιό χρόνο.

Το πρωί της Πρωτοχρονιάς η μπάντα του δήμου περνάει από όλα τα σπίτια και τραγουδάει καντάδες και κάλαντα: "Πάλιν ακούσατε άρχοντες πάλι να σας ειπούμε, ότι και αύριον εστί ανάγκη να χαρούμε και να πανηγυρίζουμε Περιτομήν Κυρίου, την εορτή του Μάκαρος Μεγάλου Βασιλείου".

"Κλωνάρια στο τζάκι" της Θεσσαλίας

Στη Θεσσαλία, επιστρέφοντας από την εκκλησία στο σπίτι, τα κορίτσια έβαζαν παραδίπλα στο αναμμένο τζάκι κλωνάρια κέδρου που τα ξεδιάλεγαν, ενώ τα αγόρια τοποθετούσαν κλαδιά από αγριοκερασιά.

Τόσο τα κορίτσια όσο και τα αγόρια φρόντιζαν τα κλωνάρια αυτά να είναι λυγερά, αφού αντιπροσώπευαν προσωπικές τους επιθυμίες για την πραγματοποίηση μιας όμορφης ζωής.

Παρακολουθούσαν με ενδιαφέρον ποιο κλωνάρι θα καιγόταν πρώτο και τότε έλεγαν πως αυτό ήταν καλό σημάδι για το κορίτσι ή το αγόρι και συγκεκριμένα πως θα παντρευόταν πρώτο.

Οι χριστουγεννιάτικες κάρτες

Η χριστουγεννιάτικη κάρτα θεωρείται ότι είναι αγγλική επινόηση. Την πατρότητά της διεκδικεί αρχικά ο Γουίλιαμ 'Εντλεϊ, ο οποίος φέρεται ως ο σχεδιαστής της πρώτης κάρτας το 1842, που είναι σήμερα έκθεμα του Βρετανικού Μουσείο.

Μερικά χρόνια αργότερα η μόδα της κάρτας έφτασε στην Αμερική, στην Αυστραλία, στη Νέα Ζηλανδία. Η Δανία θεωρείται ότι είναι η πιο φημισμένη χώρα στις πωλήσεις των καρτών. Διακινεί κάθε χρόνο 50.000.000 κάρτες.

Στην Ελλάδα οι κάρτες παρουσιάστηκαν στις αρχές του 20ού αιώνα από 'Έλληνες μετανάστες στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής και στην Αυστραλία.

"Γουρνοχαρά" των Μεγάλων Καλυβίων

Σε παλιότερες εποχές το κρέας ήταν κάτι σαν είδος πολυτελείας. Οι χωρικοί έτρωγαν κρέας μόνο τις Απόκριες, το Πάσχα και τα Χριστούγεννα.

Καθώς όμως οι οικογένειες τότε ήταν πολυπληθείς φρόντιζαν να εξασφαλίσουν και την ανάλογη ποσότητα κρέατος. Αγόραζαν λοιπόν, κατά τις αρχές του φθινοπώρου, μικρά γουρουνάκια τα οποία θα τάιζαν μέχρι τα Χριστούγεννα επιδιώκοντας να γίνουν όσο το δυνατόν πιο παχιά, ταΐζοντάς τα στην αρχή άσπρο αλεύρι και νερό, ενώ μόλις μεγάλωναν κάμποσο, τοποθετούσαν ένα χαλκά στη μύτη τους και τα άφηναν ελεύθερα στα λιβάδια.

Περίπου, στα μέσα Οκτωβρίου, τα έκλειναν σ' έναν ειδικά διαμορφωμένο χώρο, το "κουμάσι" για ν' αρχίσουν πλέον ν' αναπτύσσονται και τα τάϊζαν τρεις φορές την ημέρα πίτουρα ή καλαμποκάλευρο.

Όποιος έσφαζε το πιο παχύ γουρούνι τα Χριστούγεννα θεωρούνταν ως ο πρώτος νοικοκύρης. Μονάδα μέτρησης του γουρουνίσιου λίπους ήταν το γκάζι (ο σημερινός κοινός γκαζοτενεκές). Το κάθε γουρούνι έβγαζε δέκα με δεκαπέντε γκάζια λίπος.

Τις παραμονές των Χριστουγέννων οι άνδρες μαζεύονταν και συνεννοούνταν για τις γουρνοχαρές. Ακόνιζαν τα μαχαίρια και τους μπαλτάδες ενώ οι γυναίκες ετοίμαζαν τις τάβλες, τα ταψιά, τα καζάνια και έβγαζαν τα πράσα από τον κήπο.

Το πρωί της δεύτερης μέρας των Χριστουγέννων έφταναν στο σπίτι οι άνδρες που θα έσφαζαν το γουρούνι. Η νοικοκυρά τους έφτιαχνε καφέ και τους κερνούσε τσίπουρο. Αυτοί με τη σειρά τους, άλλος δοκίμαζε τα μαχαίρια αν έκοβαν, άλλος ψιλόκοβε τα πράσα για τα λουκάνικα. Σε λίγη ώρα τα πάντα ήταν έτοιμα και οι άνδρες τραβούσαν για το κουμάσι, ενώ η νοικοκυρά πιο πέρα, περίμενε με το βραστό νερό για το κεφάλι του γουρουνιού (γουρνοκέφαλο) ενώ τα μικρά παιδιά στέκονταν για να δουν τη σφαγή του γουρουνιού κοιτάζοντας με περιέργεια.

Ένας από τους άντρες έμπαινε μέσα στο κουμάσι με ένα κομμάτι χοντρό σκοινί (τριχιά) και όταν κατάφερνε να πιάσει το γουρούνι τού 'δενε τα πόδια. Στη συνέχεια μαζί με τους υπόλοιπους το τραβούσαν έξω από το κουμάσι. Το γουρούνι καταλάβαινε ότι έφτανε το τέλος του και άρχιζε να ουρλιάζει δυνατά. Σχεδόν την ίδια ώρα ακουγόταν ουρλιαχτά γουρουνιών απ' όλα τα σπίτια του χωριού.

Μόλις έκοβαν το γουρνοκέφαλο, μια από τις παριστάμενες γυναίκες με ένα μικρό φτυάρι γεμάτο κάρβουνα και θυμίαμα πήγαινε στους σφάχτες και αυτοί σε σχήμα σταυρού έριχναν τα κάρβουνα στο καμένο κεφάλι. Ένας δε από τους άντρες βουτώντας τα δάχτυλα μέσα στο αίμα, άλειφε μ' αυτό το μέτωπο των μικρών παιδιών για να μην τα κατουρήσουν, όπως έλεγαν, οι καλικάτζαροι.

Κατόπιν, έβαζαν το σφαγμένο γουρούνι ανάσκελα πάνω σε σανίδια κι άρχιζαν το γδάρσιμο, πρώτα από την περιοχή της κοιλιάς. Το λίπος στο μέρος εκείνο, τον επονομαζόμενο "μπασιορτή", το κρατούσαν για τα λουκάνικα που θα έφτιαχναν αργότερα. Μετά το γδάρσιμο αφαιρούσαν τα εντόσθια.

Ο πιο έμπειρος άνδρας κοιτούσε τη σπλήνα και αποφαινόταν σχετικά. Αν ήταν διογκωμένη, ο χειμώνας θα παρατεινόταν πιθανώς μέχρι τον Μάρτιο. Στην αντίθετη περίπτωση ο χειμώνας θα ήταν κανονικός.

Οι άνδρες και οι γυναίκες έπεφταν, κατόπιν, κυριολεκτικά πάνω στο γδαρμένο γουρούνι: άλλος ξεχώριζε το λίπος από το κρέας, άλλος έβγαζε κρέας για τηγανιά (φαγητό φτιαγμένο στο τηγάνι από ψαχνό κρέας, συκώτι, σπλήνα, καρδιά), άλλος καθάριζε τα λουκάνικα, άλλος ταχτοποιούσε το τομάρι ώστε να στεγνώσει και να φτιάξουν τα περίφημα "γουρνοτσάρουχα". Όταν τελείωνε ο τεμαχισμός του γουρουνιού γινόταν μια ολιγόωρη παύση. Οι σφάχτες σκούπιζαν τα μαχαίρια, έπλεναν τα χέρια τους με ζεστό νερό και τραβούσαν για τον οντά για να φάνε τη νόστιμη τηγανιά. Η τηγανιά σερβίρονταν με κόκκινο κρασί, με σβώλους τυριού και ψωμί.

Το φαγοπότι, που κρατούσε κάμποση ώρα, συνοδεύονταν και από τραγούδια. Ο οντάς εκείνες τις στιγμές ήταν γεμάτος χαρές και τραγούδι.

Μετά το μεσημεριανό φαγοπότι η γουρνοχαρά συνεχιζόταν. Οι άνδρες γέμιζαν τα λουκάνικα (τα έντερα του γουρουνιού) με κρέας και πράσα. Τα αρμάθιαζαν σ' ένα ξύλινο κοντάρι και τα κρέμαγαν ψηλά - μέσα στο σπίτι - για να στεγνώσουν και έπειτα να τα καταναλώσουν. Οι γυναίκες έλιωναν το λίπος στα καζάνια και ύστερα το έχυναν στα γκάζια. Όσα πιο πολλά γκάζια έβγαζε το γουρούνι τόσο πιο πολλή χαρά ένοιωθε ολόκληρη η φαμελιά γιατί έτσι θεωρούνταν από τα πρώτα νοικοκυριά. Όταν το λίπος έλιωνε στον πάτο του καζανιού έμεναν μικρά κομματάκια κρέας τα οποία οι γυναίκες τα ανακάτωναν με πράσα και κρέας από το γουρνοκέφαλο και έφτιαχναν την αλευριά. Με το χοιρινό κρέας και τα παράγωγά του οι Μεγαλοκαλυβιώτες περνούσαν το διάστημα από τα Χριστούγεννα ως τις Απόκριες οπότε και άρχιζε η σαρακοστή.

Η γουρουνοχαρά

Ένα από τα σημαντικότερα χριστουγεννιάτικα έθιμα της Θεσσαλίας είναι το σφάξιμο του γουρουνιού.

Η προετοιμασία για το σφάξιμο του γουρουνιού γινόταν με εξαιρετική φροντίδα, ενώ επακολουθούσε γλέντι μέχρι τα ξημερώματα, για να επαναληφθεί η ίδια διαδικασία την επόμενη και τη μεθεπόμενη μέρα. Τρεις-τέσσερεις συγγενικές οικογένειες καθόριζαν με τη σειρά ποια ημέρα θα έσφαζε το γουρούνι της.

Για κάθε σφαγή μεγάλου γουρουνιού απαιτούνταν 5-6 άνδρες, εκτός των παιδιών, που είχαν ηλικία πολλές φορές 20-25 ετών. Επειδή όμως η όλη εργασία είχε ως επακόλουθο το γλέντι και τη χαρά, γι' αυτό και η ημέρα αυτή καθιερώθηκε ως "γουρουνοχαρά" ή γρουνουχαρά". Όταν μάλιστα προσκαλούσαν κάποιον την ημέρα αυτή, δεν έλεγαν "έλα να σφάξουμε το γουρούνι", αλλά "έλα, έχουμε γουρουνοχαρά".

Το σφάξιμο των γουρουνιών δεν συνέπιπτε τις ίδιες ημερομηνίες κατά περιφέρειες. Σε άλλες περιοχές τα έσφαζαν 5-6 ημέρες πριν από τα Χριστούγεννα και σε άλλες άρχιζαν από την ημέρα των Χριστουγέννων και μετά, ανάλογα με την παρέα. Τα περισσότερα γουρούνια σφάζονταν στις 27 Δεκεμβρίου, ημέρα του Αγίου Στεφάνου. Γι' αυτό και η γιορτή αυτή ονομαζόταν "γρουνοστέφανος ή γουρουνοστέφανος".

Υπάρχουν όμως και μικρές περιοχές που τα έσφαζαν ένα μήνα ή και περισσότερο, μετά τα Χριστούγεννα. Μετά το γδάρσιμο, άρχιζε το κόψιμο του λίπους (παστού), για να γίνει έπειτα το κόψιμο του κρέατος σε μικρά τεμάχια. Το λίπος αυτό, αφού το έλιωναν πρώτα, το έβαζαν σε δοχεία λαδιού ή πετρελαίου και αφού πάγωνε, διατηρούνταν σχεδόν όλο το χρόνο. Οι κάτοικοι της Θεσσαλίας το χρησιμοποιούσαν όλο το χρόνο και σε όλα σχεδόν τα φαγητά. Υπήρχαν μάλιστα περιπτώσεις που πολλοί δεν το αντικαθιστούσαν με τίποτα. Ακόμα και το καλοκαίρι στα φαγητά τους χρησιμοποιούσαν λίπος, γιατί το θεωρούσαν δική τους παραγωγή και επομένως φθηνό, σε αντίθεση με το λάδι που το αγόραζαν μισή ή μια οκά για να περάσουν ένα και δυο μήνες. Επίσης, πολλές φτωχές οικογένειες δεν αγόραζαν καθόλου λάδι και δεν ήξεραν ούτε ποιο είναι το χρώμα του.

Η γουρουνοχαρά κράτησε, με όλη την αίγλη της, μέχρι το 1940. Συνεχίστηκε βέβαια και αργότερα, μέχρι το 1955, αλλά τα μεγάλα γεγονότα, κατοχή και εμφύλιος πόλεμος, ανέκοψαν τον ενθουσιασμό και ανέτρεψαν μια παραδοσιακή συνήθεια που κράτησε πολλούς αιώνες.

''Γκαλέσπερα'' του χωριού Λοφάριο Ροδόπης

Στη Θράκη ο βαρύς χειμώνας κλείνει μέσα τους πάντες και τα πάντα. Οι μανιασμένοι παγωμένοι βοριάδες που κατεβαίνουν από τη Μαυροθάλασσα και σφυρίζουν γοερά και μάχονται σα θηρία ανήμερα προς άλλα στοιχεία, όλα τα παγώνουν, όλα τα κρυσταλλώνουν κι όλα τα νεκρώνουν. Όλη η γη σκεπασμένη με το ολόασπρο πέπλο της, το χιόνι, καρτεράει την άνοιξη που θα της δώσει και πάλι την ομορφιά της. Από τα σπίτια οι ζαμπούνες (κρύσταλλα) κρέμονται σαν σκονισμένα σπαθιά, ενώ ο πεινασμένος και παγωμένος σπουργίτης αγωνίζεται να βρει κάποιο σπειρί που τυχόν περίσσεψε από τις κότες που ταΐσε η νοικοκυρά• παράλληλα δε φωνάζει για να τον λυπηθεί κάποιος χτυπώντας και τα φτερά του για να ζεσταθεί.

Και μέσα σ' αυτή τη μπόρα φτάνουν τα Φώτα κι ο Φωτισμός. Οι χαρούμενες φωνές των παιδιών της Θράκης που ακούστηκαν στα Κάλαντα των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς ακούγονται και τη μέρα αυτή, πιο ζωηρά και πιο χαρούμενα, γιατί τη μέρα αυτή φωτίστηκαν και μαζί τους φυσικά όλη η φύση.

Έτσι, τ' ακούμε να τραγουδούν:

Ήρθανε τα Φώτα κι ο Φωτισμός,
αύριο της Κεράς μας της Παναγιάς,
Παναγιά Κονόμα και στα κεριά,
και στα θυμιατούρια καλάντισμα,
Αϊ Γιάννη αφέντη και Πρόδρομε,
θέλω να βαφτίσω Θεού παιδί,
να το βγάλω Δρόσο και Λίβανο,
ν' αγιαστούν οι κάμποι και τα νερά,
ν' αγιαστεί κι αφέντης με την Κερά.

Το παραπάνω κάλαντο είναι ένα από τα καλύτερα της Θράκης και είναι σχεδόν από τα πιο παλιά. Μοιάζει σαν απολυτίκιο "ως των Αποστόλων πρωτόθρονοι και της Οικουμένης διδάσκαλοι". Η μουσική του είναι κάτι το ξεχωριστό και τούτο στο οξύτονο τέρμα των στίχων του.

Ενώ όμως σ' όλη τη Θράκη ακούμε να τραγουδούν το κάλαντο αυτό, καθώς και άλλα πολλά, στο χωριό Λοφάριο της Ροδόπης, που βρίσκεται 26 περίπου χιλιόμετρα στα Ανατολικά της Κομοτηνής και που οι κάτοικοί του είναι όλοι πρόσφυγες από τα χωριά της περιοχής Μακράς Γέφυρας (Ουζούν Κιοπρού) Ανατολικής Θράκης, τα παλικάρια και όχι τα μικρά παιδιά τραγουδούν κάτι άλλο, κάτι πιο ασυνήθιστο. Τραγουδούν τα "Γκαλέσπερα". Είναι ένα από τα πιο γραφικά έθιμα της περιοχής, αλλά και ολόκληρης της Θράκης θα μπορούσαμε να πούμε, αφού το έθιμο δεν συναντάται πουθενά αλλού.

Ενώ όλο το Δωδεκαήμερο τα μικρά παιδιά τραγουδούν τα χριστουγεννιάτικα και τα πρωτοχρονιάτικα κάλαντα, τα παλικάρια συγκεντρωμένα πότε στου ενός και πότε στου άλλου το σπίτι, ετοιμάζονται για τη μεγάλη εξόρμηση, ετοιμάζονται για τα "Γκαλέσπερα". Κάνουν κάθε μέρα πρόβες προκειμένου να παρουσιάσουν κάτι καλύτερο από τον προηγούμενο χρόνο.

Μόλις σουρούπωνε, πρώτος και καλύτερος, έφτανε στο σπίτι του Αρχιγκαλεσπερά ο Γκαϊντατζής έχοντας τη γκάιντα του κάτω από τη μασχάλη. Δεν περίμενε να τον κεράσουν για ν' αρχίσει να παίζει το ζωναράδικο χορό. Το κέφι του το κουβαλούσε μαζί με τη γκάιντα του. Οι πρώτοι ήχοι της πολυφουσκωμένης γκάιντας του έδιναν το έναυσμα για χορό. Χορός που ήταν μόνο για τους Γκαλεσπεράδες, οι υπόλοιποι θα καθίσουν στα σπίτια τους για ν' ακούσουν το τραγούδι τους. Όταν συγκεντρώνονταν όλοι η παρέα ξεκινούσε και χορεύοντας πήγαιναν στο σπίτι του παπά και στη συνέχεια στο σπίτι του προέδρου. Το πρώτο τραγούδι που τραγουδούσαν ήταν τ' Αφέντη:

Γκαλέσπερα, γκαλέσπερα, γκαλέσπερα ντα Φώτα,
ιδώ μας έστλαν κι' ρθαμει σι τουτουν τουν αφέντ' μας.
Αφέντην μ' αφιντίτσι μας, πέντε φουρές αφέντη.
Αφέντης μας στην ταύλα του χρυσή καντήλα καίει.
Σαν βάνει λάδι και κερί φέγγει τον κόσμο όλο,
Σαν βάνει λάδι μοναχο φέγγει την αφεντιά του.
Αφέντης μας πουκμήθηκε γυρεύβ' να ξιαγρυπνήσει
Γυρεύ'τα μήλα δώδεκα νεράντζια δεκαπέντε
Κι ένα καφκί ροϊδόσταγμο να πιει να ξιαγρυπνίσει
Σαν τούπιε κι ξιαγρύπνησε το μαύρο του γυρεύει
Γυρεύ'τη σέλλα ν'αργυρή του γκέμι ασημένιο
Κι στα σκαλουπατήματα σπέρνει μαργαριτάρια.

Από την ώρα που οι "Γκαλεσπεράδες" μπουν στην αυλή του σπιτιού, όλη η οικογένεια κάθεται στην πόρτα και ακούνε τα "Γκαλέσπερα". Και αυτό φυσικά γίνεται γιατί ο καθένας θ' ακούσει το τραγούδι του. Μετά από το τραγούδι τ' Αφέντ' αρχίζει το τραγούδι της Κυράς το οποίο είναι ένας ύμνος γι' αυτήν. Εκθειάζει όλα της τα κάλλη καθώς και τις αρετές της.

Τα τραγούδια αυτά με την ποιητική τους ομορφιά αποτελούν τα πιο άξια στολίδια της νεοελληνικής λαϊκής μούσας μας σχεδόν σε όλο το Πανελλήνιο και θα ήταν, άν μη τι άλλο, έγκλημα αν δεν γινόταν κάποια προσπάθεια περισυλλογής από κάθε αρμόδιο. Ευτυχώς τα "Γκαλέσπερα", μετά από μια κοπιώδη προσπάθεια του γράφοντα και των αρμοδίων του Ραδιοφωνικού Σταθμού Θράκης (Κομοτηνής) έχουν ηχογραφηθεί και βρίσκονται στο Σταθμό.

'Ομως, ας ακούσουμε τους "Γκαλεσπεράδες" τι λένε για την Κερά, τη νοικοκυρά του σπιτιού:

Σων' απούπαμε για τον Αφέντ', ας πούμ' και της Κεράς μας.
Κυρά μας ρούσσα ροϊδανή, ξιάσπιρ' σαν πιριστέρα,
Κυρά μ' σαν ντα στουλίζησει στην εκκλησιά να πάγεις,
Βάνεις τουν ήλιου πρώσουπου κι του φιγγάρ' αστήθη
Κι τουν καθάργιου ουρανο τουν βάνεις δαχτυλίδι
Καλί λαμπίμ' του δάχτυλους σ' παίρνει του δαχτυλίδι,
Πώχεις και τα ξανθά μαλλιά σαράντα πέντε πήχες.
Στους ουρανούς τα γύδιαζαν στους κάμπους τα τυλίγαν,
Στη μέσ' τη μέσ' τη θάλασσα καθόταν και τα πλέκαν.
Τρεις ρωμιοπούλες τ' άπληκαν κι πέντι φραγκοπούλες,
Στη μέση βάλουν του σταυρό στην άκρη τ' Αϊβαγγέλιο
Και στ' αργυρό κομπόδιασμα βάλουν την Παναγία.

Στη συνέχεια, και χωρίς καμιά διακοπή τραγουδούν το τραγούδι του παλικαριού ή της κοπέλας. Δεν πρέπει να καθυστερούν, γιατί το χωριό είναι μεγάλο και δεν θέλουν να κάνουν τους συγχωριανούς τους να περιμένουν μέχρι τις πρωινές ώρες. Κανένας στο Λοφάριο δεν κοιμάται τη νύχτα αυτή αν δεν περάσουν οι "Γκαλεσπεράδες". Έπειτα, η παράδοση λέει πως πρέπει να περάσουν απ' όλα τα σπίτια για το καλό της χρονιάς. Έτσι λοιπόν ακούμε να τραγουδούν:

Σών' απούπαμε για την Κερά; ας πούμ' κι τ' Αρχοντόπλα.
Ιδώ είν' ο γιος της καλογιός, της καλοθυγατέρας
Γυρεύει νύφη ξακουστή γαμπρό γραμματισμένο,
Νάχει το μάτι σαν ελιά, το φρύδι σαν γαϊτάνι,
Νάχει και το ματόφρυδο σαν φράγκικο δοξάρι.

Τα τραγούδια τα τραγουδάνε χωρισμένοι σε δυό ομάδες, αριστερά και δεξιά της πόρτας, λέγοντας κάθε ομάδα από μια στροφή.
Όταν τελειώσει και το τραγούδι των νέων του σπιτιού όλοι μαζί τραγουδούν:

'Ο,σ' άστρα είναι στον ουρανό, λουλούδια απ' τους κάμπους
τόσα καλά να δώσ' Θεός ιδώ που τραγουδούμε

Ύστερα από την τραγουδισμένη αυτή ευχή δίνει κι ο Αρχιγκαλεσπεράς μια άλλη που οι Λοφαριώτες τη λένε "Ντουβά". Λέει λοιπόν o Αρχηγός: Πήραμει που τουν αφέντ' μας ένα φούρνου ψουμί, πενήντα χρυσά φλουριά κι ένα θρεφτο. Πάντα να έχ' να δίν. Χέρ', πουδάρ' κιφάλ, καρδιά να μη τουν πουνέσ'. Πέτει παλληκάρια μ' κι τη χρον'. Και όλοι μαζί φωνάζουν: Κι τη χρόν'.

Εδώ θα πρέπει να αναφέρουμε πως στο χωριό υπήρχαν φτωχοί και ιδιαίτερα τσιγγοϋνηδες που έδιναν λίγα χρήματα, κάτι που δυσαρεστούσε τους "Γκαλεσπεράδες". Τότε ο αρχιγκαλεσπεράς λέγοντας αυτά που έδωσε ο Αφέντσ' στο τέλος αντί να πει "χέρ', πουδάρ' κιφάλ' καρδιά να μη τουν πουνέσ "έλεγε: "Χέρ', πουδάρ', κιφάλ' καρδιά να μη τουν πουμείν".

Δώρα που έδιναν οι Λοφαριώτες ήταν χρήματα, μια κουλούρα, ειδικά φτιαγμένη για τους "Γκαλεσπεράδες" καθώς και κρέας ή λουκάνικα χοιρινά που τις μέρες εκείνες έκαναν. Γι' αυτό άλλωστε ο αρχιγκαλεσπεράς αναφέρει το φούρνο με τα ψωμιά, τα χρυσά φλουριά και το θρεφτό.

Τα τραγούδια όμως των "Γκαλεσπεράδων" δεν τέλειωναν εδώ. Υπήρχε και το τραγούδι του ξένου. Του ανθρώπου που για οποιοδήποτε λόγο βρέθηκε σε κάποιο σπίτι ή στο δρόμο. Κι αυτός έπρεπε ν' ακούσει το τραγούδι του και φυσικά να κεράσει τα παλικάρια. Έτσι, άκουγε κι αυτός το τραγούδι του:

Δεν έπρεπε αφέντη μου νάσαν σε τοϋτ' τη χώρα,
Μόν' έπρεπε αφέντη μου νάσαν σε πολιτεία,
Να όριζες τη Βενετιά και τη μισή την Πόλη,
Τη Βενετιά για τα φλουριά, την Πόλη για τα γρόσια.
Να κοσκινίζεις τα φλουριά, να δρεμονάς τα γρόσια,
Κι αυτά τα κοσκινίσματα κέρνα τα παλληκάρια,
Κέρνατα αφέντη μ' κέρνατα, πέντε φορές το ένα.

Το γύρισμα του χωριού από τους "Γκαλεσπεράδες" κρατούσε μέχρι τις πρώτες πρωινές ώρες. Όταν τελείωναν πήγαιναν και πάλι στο σπίτι του αρχιγκαλεσπερά για να δουν τι μάζεψαν και να συνεννοηθούν ποια ώρα και σε ποιο καφενείο του χωριού θα μαζευτούν για να γλεντήσουν. Στο γλέντι έπαιρνε μέρος σχεδόν όλο το χωριό. Ενώ στην αρχή γλεντούσαν μέσα στο καφενείο όσο περνούσε ο χρόνος και έρχονταν στο κέφι έβγαιναν στην πλατεία του χωριού, όπου έπαιρναν μέρος στο γλέντι οι γέροι, και τα μικρά παιδιά. Τελειώνοντας θα πρέπει να πούμε πως όταν οι "Γκαλεσπεράδες" τελείωναν το γύρο του χωριού είχαν "φτιαγμένο" το κεφάλι γιατί όλοι οι νοικοκυραίοι τους κερνούσαν το πιοτό της αρεσκείας τους που πάντα ήταν κρασί ή ρακί φτιαγμένο από τους ίδιους τους Λοφαριώτες.

Πηγή: www.christmasinathens.gr